Finansiranje poljoprivrede i ruralnog razvoja u Srbiji na svim nivoima vlasti u poslednjih 10 godina (period 2015–2024) imalo je različite faze i dinamične promene.
Ukupni podsticaji su u tom periodu višestruko povećani; na početku iznosili su nešto manje od 200 miliona evra godišnje (2015), zatim su blago rasli na 350 miliona evra (2021), da bi u poslednje tri godine beležili značajan rast do oko 860 miliona evra (2024). U ovom članku prikazaćemo samo osnovne crte sistema finansiranja, a pružićemo sva objašnjenja i podatke neophodne za duboka istraživanja.
Kako se podstiče poljoprivreda iz republičkog budžeta?
Ubedljivo NAJVIŠE PODSTICAJA JE IZ REPUBLIČKOG BUDžETA, između 92% i 97%, dok su iz budžeta AP Vojvodine, kao i budžeta opština i gradova iznosi simbolični u poređenju sa republičkim. Od toga 95% su direktna ulaganja.
Do porasta poslednjih godina je došlo najviše usled povećanja iznosa osnovnih podsticaja za biljnu proizvodnju, sa 9 milijardi dinara u 2020. godini na 51 milijardu u 2024. godini, naročito zbog povećanja podsticaja po hektaru, koji sada iznose 18.000 dinara i mere korišćenja sertifikovanog semena, za koju se dobija 17.000 dinara, takođe po hektaru. Povećana je i gornja granica dobijanja podsticaja, sa 20 hektara na 100 hektara, što pogoduje velikim proizvođačima i ratarima. Još oko 15 milijardi dinara dato je za premije za mleko (6,5 milijardi u 2021), a oko 18 milijardi za subvencije za priplodna grla (6 milijardi u 2021).
Sa druge strane, republički budžet prilično zanemaruje mere ruralnog razvoja. Na agroekološke mere, unapređenje ruralne infrastrukture, organsku proizvodnju, zaštitu životne sredine, podsticaje za nepoljoprivredne aktivnosti, inovacije i druge mere, u prošloj godini uloženo je samo oko 4% svih podsticaja.
Po pokazateljima država je u poslednje dve godine „odrešila kesu“ za poljoprivredu, ali su ostala i pitanja. Ovi podsticaji po svojoj suštini nisu razvojni, već samo potpomažu preživljavanje poljoprivrede. Upitno je koliko će novca završiti u investicije za unapređenje proizvodnje, a koliko u ličnu potrošnju proizvođača? Da li se na ovaj nivo podsticaja može računati i u narednim godinama? Ili je pad iznosa neminovan? Na kraju, koliko će na duži rok ovo ulaganje dovesti do povećanja proizvodnje, prerade, kvaliteta hrane, konkurentnosti proizvođača na tržištima, dodatnih vrednosti, kvaliteta života u ruralnim područjima?
Vojvodina najviše podstiče biljnu proizvodnju, farme, savetovanje, mlade…
Iz budžeta AP Vojvodine poljoprivreda se podstiče u relativno niskim iznosima, koji često opadaju i rastu – u rasponu od 201 milion dinara (2014) do 842 miliona (2022). Tek u poslednje dve godine (2023. i 2024.) ovi iznosi su premašili 1 milijardu dinara.
Najviše novca iz budžeta je AP Vojvodina ULOŽILA U FIZIČKU IMOVINU GAZDINSTAVA, tj. opremu za biljnu i stočarsku proizvodnju, počevši od 2016. godine i to sve više, da bi u poslednjoj godini ove investicije dostigle oko 50% od ukupnih podsticaja. U značajnim iznosima podržavaju se mladi u ruralnim područjima, savetodavna služba za proizvođače, a poslednjih godina i proizvođači vina i rakije.
I u slučaju Pokrajine neke važne mere su prilično zanemarene. Kvalitet i bezbednost hrane, organska proizvodnja, očuvanje genetskih resursa, razvoj ruralne infrastrukture, nepoljoprivredne aktivnosti, inovacije, lokalne akcione grupe, itd, podstiču se neredovno, retko, a kada se to i čini, onda je to sa vrlo niskim iznosima.
Rastu lokalni podsticaji, ali za mali broj mera i korisnika. Dokumenti nedostupni javnosti
Udeo opština i gradova u ukupnim podsticajima je mali, u zavisnosti od godine, varira između 2,5 i 6 odsto. Opštine i gradovi su najbliže proizvođačima i mogu najbrže odgovoriti na lokalne specifičnosti. Zato smo sa posebnom pažnjom istražili kako lokalne samouprave podstiču poljoprivredu i ruralni razvoj i može se zaključiti:
- Povećali su se broj opština i gradova koji podstiču poljoprivredu, kao i zbirni iznosi podsticaja. Od 145 opština i gradova, u 2015. godini, samo njih 70 su podsticali poljoprivredu, zatim je 2019. godine DOSTIGNUT MAKSIMUM OD 118, da bi za vreme i nakon pandemije KOVID 19, ovaj broj opao na 106, koliko je bilo u 2024. godini. Što se tiče iznosa podsticaja, i oni su se povećali, sa 582 miliona dinara zbirno za sve opštine (2015.) NA 2,4 MILIJARDE DINARA (2023.).
- Izdvajanja za poljoprivredu u opštinama u centralnoj Srbiji značajno su veća nego u opštinama u AP Vojvodini. Preko 80%, čak i do 90% opština u centralnoj Srbiji podstiče poljoprivredu, dok je u AP Vojvodini procenat lokalnih samouprava koje podstiču poljoprivredu često ispod, ili NEŠTO IZNAD 50%. I iznosi za podsticaje su u AP Vojvodini niži, te od ukupnih podsticaja oko 85% su u centralnoj Srbiji. Najviše podsticaja daju BEOGRAD, VALjEVO, KRALjEVO, ŠABAC, ali i manje opštine, kao Mali Zvornik, Pirot i Gornji Milanovac.
- Uzan izbor mera i intenzivno ulaganje u privatnu imovinu malog broja korisnika. Za mere koje se zakonski vode pod ruralni razvoj, opštine izdvajaju IZMEĐU 80% I 87% ukupnih podsticaja, a od toga VIŠE OD 80% ZA FIZIČKU IMOVINU gazdinstava. To znači da se oko 70% svih lokalnih podsticaja izdvaja za NABAVKU MAŠINA I OPREME za poljoprivrednu proizvodnju i to čini skoro svaka opština u Srbiji. Sa druge strane, veliki broj mera je zanemareno, među njima mere od opšteg interesa, kao što su agroekološke mere, investicije u ruralnu infrastrukturu, sprovođenje lokalnih strategija, podrška udruženjima i umrežavanje, podrška mladim poljoprivrednicima, diverzifikacija dohotka, savetovanje, inovacije i drugo.
- Programi i izveštaji nisu dostupni javnosti. Godišnje programe poljoprivredne politike i izveštaje o sprovođenju ovih programa opštine i gradovi dostavljaju Ministarstvu poljoprivrede u elektronskom obliku, putem platforme. Međutim, ovi dokumenti su nedostupni javnosti. Manji broj programa objavljen je u lokalnim službenim listovima, jer ih usvaja opštinska/gradska skupština, a ređe opštinsko/gradsko veće. Ali izveštaja nema nijednog, jer ih najčešće ne usvaja nijedan organ, već se oni sačinjavaju samo da bi se ispunila obaveza dostavljanja Ministarstvu. Tako je javnost uskraćena za podatke o tome koje mere su zaista sprovedene, sa kojim iznosima i ko su bili korisnici sredstava.
Podsticaji za poljoprivredu u Evropskoj uniji – poređenje sa Srbijom
Zajednička poljoprivredna politika (ZPP) uspostavljena je 1962. godine i jedna je od najstarijih i najuspešnijih politika Evropske unije. Koliko je ZPP značajna, govori i to da je od samog početka imala najveći udeo u budžetu EU. To je još uvek slučaj, iako je u međuvremenu taj udeo opao sa oko dve trećine na početku, na oko jedne trećine danas.
Direktna plaćanja i ruralni razvoj – dva su stuba sprovođenja ZPP. Najviše novca troši se na direktna plaćanja, ali se udeo ruralnog razvoja vremenom povećao. Trenutno oko tri četvrtine je udeo direktnih plaćanja, a jedna četvrtina udeo ruralnog razvoja. U Srbiji se stanje razlikuje od EU, jer se poslednjih godina smanjuju i iznosi ulaganja u ruralni razvoj i njihov udeo u ukupnim ulaganjima, i značajno su ispod evropskih.
Iznosi novca koje iz evropskog budžeta dobijaju države članice višestruko su veći od iznosa koji se izdvajaju u Srbiji iz svih domaćih budžeta. U periodu 2015–2020, u Srbiji je poljoprivreda imala zbirno nešto više od 1,5 milijardi evra podsticaja. Sa druge strane, neke države članice EU, sa kojima Srbija može da se poredi, samo su iz budžeta EU DOBILE ZNATNO VIŠE, na primer, Bugarska više od 6,7 milijardi evra, Grčka 15,5 milijardi, Mađarska 10,5 milijardi, a Hrvatska 3,2 milijadre evra.
Iako se u Srbiji poslednjih godina beleži porast iznosa podsticaja, oni su još uvek značajno niži od onih u EU. U periodu 2023–2027, u okviru ZPP, iz budžeta EU između država članica raspodeliće se ukupno 387 milijardi evra. Svaka država članica može da računa na određeni iznos novca iz EU budžeta, uz korišćenje sredstava iz nacionalnih izvora. Iznosi i dinamika ulaganja definisani su nacionalnim strateškim planovima. Kao primer dajemo STRATEŠKI PLAN HRVATSKE U OKVIRU ZPP.
IZNOSI NOVCA PLANIRANI U OKVIRU ZPP za 9 odabranih država članica EU.
Metodologija istraživanja
Korišćena je metoda analize dokumenata. Zahtevom za pristup informacijama od javnog značaja traženi su dokumenti i podaci, za period 2015–2024. godine:
- Uprava za agrarna plaćanja: Realizacija subvencija u poljoprivredi iz republičkog budžeta, na osnovu Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju. Ove podatke uporedili smo sa godišnjim izveštajima o stanju u poljoprivredi u Republici Srbiji, koji objavljuje Ministarstvo poljoprivrede.
- Svih 145 opština i gradova: Godišnji programi mera za sprovođenje poljoprivredne politike i politike ruralnog razvoja, kao i izveštaji o realizaciji ovih programa. Pregledali smo sve postojeće programe i izveštaje.
- AP Vojvodina: Godišnji izveštaji o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju. Ovi izveštaji mogu se naći u Odlukama o Završnom računu budžeta AP Vojvodine (izveštaj o izvršenju finansijskih planova korisnika).
Koje vrste podsticaja su propisane Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju? Koje mere mogu finansirati opštine/gradovi?
1. DIREKTNA PLAĆANjA, koja obuhvataju:
- Premije – za isporučene poljoprivredne proizvode (mleko).
- Podsticaji za proizvodnju – isplaćuju se po jedinici mere i mogu biti podsticaji za biljnu proizvodnju (usevi, višegodišnji zasadi) i stočarstvu (priplodne i tovne životinje, uključujući živinu i ribe, košnice).
- Regresi – isplaćuju se u određenom procentu za kupljenu količinu inputa za proizvodnju (gorivo, đubrivo, seme, troškovi skladištenja).
2. PODSTICAJI ZA MERE RURALNOG RAZVOJA, koji obuhvataju:
- Unapređenje konkurentnosti – investicije u fizičku imovinu poljoprivrednog gazdinstva, uspostavljanje i jačanje udruženja u oblasti poljoprivrede, investicije u preradu i marketing, upravljanje rizicima (osiguranje, zaštita od nepogoda).
- Očuvanje životne sredine i prirodnih resursa – održivo korišćenje zemljišta i šumskih resursa, organska proizvodnja, očuvanje biljnih i životinjskih genetičkih resursa, očuvanje poljoprivrednih i ostalih područja visoke prirodne vrednosti, agroekološke mere, dobra poljoprivredna praksa.
- Diversifikacija dohotka i unapređenje kvaliteta života u ruralnim područjima – investicije za unapređenje i razvoj ruralne infrastrukture, podrška nepoljoprivrednim aktivnostima, podrška mladima u ruralnim područjima, dodavanje vrednosti kroz preradu, uvođenje i sertifikacija sistema kvaliteta hrane, proizvoda sa oznakom geografskog porekla na gazdinstvima.
- Priprema i sprovođenje lokalnih strategija ruralnog razvoja
- Unapređenje sistema kreiranja i prenosa znanja – razvoj tehničko-tehnoloških, razvojnih i inovativnih projekata, pružanje saveta i informacija proizvođačima, udruženjima, zadrugama i drugim pravnim licima u poljoprivredi.
3. POSEBNI PODSTICAJI, koji obuhvataju:
- Marketing-informacioni sistemi u poljoprivredi – prikupljanje, obrada, analiza podataka o kretanjima cena odabranih poljoprivrednih proizvoda.
- Sistem računovodstvenih podataka na poljoprivrednim gazdinstvima – prikupljanje, obrada, analiza računovodstvenih i ekonomskih podataka sa odabranih poljoprivrednih gazdinstava.
- Sprovođenje odgajivačkih programa – kontrola produktivnosti, odabiranje i proizvodnja priplodnih domaćih životinja, ispitivanje prenošenja osobina na potomstvo, vođenje matične evidencije, uvođenje u proizvodnju drugih rasa.
- Promotivne aktivnosti u poljoprivredi i ruralnom razvoju – učešće na naučno-stručnim skupovima, seminarima, predavanjima, sajmovima i izložbama.
- Proizvodnja sadnog materijala, sertifikacija i klonska selekcija – podizanje matičnih zasada voćaka, vinove loze i drugih biljnih vrsta, proizvodnja sadnog materijala, nabavka opreme, tehničkih sredstava, održanje kolekcija.
4. KREDITNA PODRŠKA
- Vrsta podsticaja kojom se poljoprivrednim gazdinstvima omogućava olakšani pristup korišćenju kredita.
Osim iz republičkog budžeta, zakonom je propisano da i AP Vojvodina, kao i opštine i gradovi, mogu da utvrđuju mere podrške poljoprivredi, osim direktnih plaćanja, koja se ne odnose na regrese za troškove skladištenja u javnim skladištima i regrese za reproduktivni materijal i to samo za veštačko osemenjavanje. Sredstva se koriste u skladu sa godišnjim programom podrške za sprovođenje poljoprivredne politike i politike ruralnog razvoja, koji se donosi uz prethodnu saglasnost Ministarstva poljoprivrede. Pokrajina, opštine i gradovi, takođe, podnose ministarstvu izveštaj o sprovođenju mera najkasnije do 31. marta tekuće godine za prethodnu.
Koje podatke sadrže programi poljoprivredne politike i izveštaji? Zašto je važna njihova javna dostupnost?
Obrasci godišnjih programa i izveštaja propisani su i isti su za sve opštine, što omogućava analizu i upoređivanje. Programi sadrže pregled postojećeg stanja (površina poljoprivrednog zemljišta, stanje višegodišnjih zasada, brojnost stočnog fonda, mehanizacije i opreme i drugo), zatim pregled planiranih mera sa iznosima.
Što se izveštaja tiče, postoje dva obrasca – prvi je izveštaj o sprovedenim merama, sa iznosima koji su uloženi u svaku meru, a drugi je izveštaj o korisnicima, koji sadrži spisak svih korisnika (gazdinstava i druga pravna lica), koji su dobili podsticaj, sa šifrom mere i dobijenim iznosom. Kao primer postavljamo obrasce PROGRAMA i IZVEŠTAJA za Opštinu Varvarin za 2022. godinu.
Dostupnost programa je važna zbog informisanosti poljoprivrednika o tome koje mere se finansiraju i koje konkurse mogu da očekuju, dok je dostupnost izveštaja važna zbog boljeg nadzora efekata sprovedenih mera, kao i aktivnijeg učešća udruženja poljoprivrednika u kreiranju budućih programa.
Da je dostupnost lokalnih dokumenata stvarna potreba, pokazuje postojanje alternativne platforme koju je na svom sajtu postavilo udruženje Mladi poljoprivrednici Srbije iz Jagodine. Ako udruženje građana prepoznaje potrebu da napravi ovakav iskorak, onda najmanje što Ministarstvo poljoprivrede sa svojim resursima može da učini je da iste dokumente objavi na svom sajtu.
Jedino u AP Vojvodini podaci su javno dostupni. U okviru završnog računa budžeta AP Vojvodina objavljuje IZVEŠTAJ O PODSTICAJIMA U POLjOPRIVREDI sa spiskom svih korisnika i iznosom dobijenog podsticaja za svaku meru. Ovaj izveštaj razmatra Skupština AP Vojvodine, a objavljuje se i u „Službenom listu AP Vojvodine“ i na sajtu Pokrajinske vlade, na stranici o budžetu.
* Tekst je nastao u okviru projekta „EU Resurs centar za civilno društvo u Srbiji“ uz podršku Evropske unije. Za njegovu sadržinu odgovorna je isključivo organizacija Ekološki centar „Stanište“ i ona nužno ne odražava stavove Evropske unije.
