Da su klimatske prilike intenzivnije, a nepogode češće nego što su bile ranije, potvrđuju objektivni podaci, a nepogode se najčešće smenjuju, te nakon dugih suša sa visokim temperaturama nastupaju oluje sa obilnim kišama i poplavama.
U sadašnjim klimatskim uslovima izazov je održati proizvodnju hrane, a osiguranje u poljoprivredi način je da se smanje štete od posledica klimatskih promena. U kontekstu uticaja klime na poljoprivredu, istražili smo stanje u osiguranju u poljoprivredi u Srbiji u periodu 2019–2024, pružajući podatke koji do sada nisu objedinjeni ni objavljeni.
Zvanični podaci o površinama u hektarima, strukturi osiguranih biljnih kultura, kao i o broju osiguranih životinja po vrstama, nisu dostupni javnosti. Ono što je dostupno su izveštaji Narodne banke Srbije o poslovanju osiguravajućih društava, sa podacima o broju osiguranja useva i životinja, kao i zbirni iznos premija osiguranja. Takvi podaci mogu biti samo pokazatelj potražnje ove vrste osiguranja i veličine tržišta. Medijske objave na ovu temu su uglavnom stare po nekoliko godina, a daju podatak da je u Srbiji osigurano samo oko 5% životinja i oko 10% poljoprivrednih površina.
Po podacima NBS, UKUPAN BROJ OSIGURANjA USEVA, PLODOVA I ŽIVOTINjA je bez suštinskog rasta. Varirao je između 42 i 46 hiljada osiguranja useva, i između 3,2 i 4,4 hiljada osiguranja životinja. Ukupna premija je porasla, sa 3,8 milijardi dinara (2019) na 6,3 milijarde (2024). Deo plaćene premije osiguranja država je regresirala poljoprivrednicima kroz podsticaje iz republičkog budžeta i budžeta opština i gradova, sa oko 32% od ukupne premije osiguranja.
Podsticaji iz Republičkog budžeta
Vlada Srbije svake godine uredbom propisuje iznose i postotak svih podsticaja, pa i za plaćenu premiju osiguranja. Na osnovu uredbe, Uprava za agrarna plaćanja objavljuje javne pozive za podsticaje osiguranja ratarskih, povrtarskih, voćarskih kultura, vinove loze, hmelja, plodova, rasadnika i životinja, do propisanih maksimalnih iznosa. Podsticaji mogu biti 40% od premije osiguranja, ili 45% u području sa otežanim uslovima rada u poljoprivredi, a najviše 70% za Moravički, Zlatiborski, Podunavski, Šumadijski, Kolubarski, Mačvanski i Rasinski okruga, kao i grad Beograd. Pojedinačno gazdinstvo može dobiti podsticaje za osiguranje po više osnova, a zbirno najviše 2,5 miliona dinara godišnje.
Iznosi isplaćenih podsticaja za osiguranje porasli su sa 600 miliona dinara (2019), na skoro 1,9 milijardi dinara (2023), ali to nije uticalo na porast broja osiguranja.
Podsticaji iz budžeta opština i gradova
Kroz programe poljoprivredne politike i politike ruralnog razvoja, lokalne samouprave mogu isplaćivati dodatne podsticaje, preko onih koje isplaćuje Republika. Ova dodatna podrška se isplati, jer preventivno smanjuje troškove za nastale štete.
Od 145 opština i gradova sa područja centralne Srbije i AP Vojvodine, u poslednjih pet godina program sprovođenja poljoprivredne politike imalo je njih između 106 i 118. Meru osiguranja finansirala je tek jedna trećina njih – IZMEĐU 31 I 38 OPŠTINA I GRADOVA, što je 20% do 26% od svih opština. Ubedljivo najviše njih (28 opština), to je činilo svake godine, a četiri njih u četiri od pet godina. Ukupno je 45 različitih opština bar jednom finansiralo osiguranje u poljoprivredi, dok njih 100 nije nikada. Zaključak je da one opštine koje podstiču osiguranje uglavnom redovno to čine, dok one koje ne podstiču to takođe redovno ne čine.
U stalnom porastu je iznos isplaćenih podsticaja, sa 78 miliona dinara (2019) za sve opštine zbirno, na 142 miliona dinara (2023). Zbirno su opštine isplatile oko 564 miliona dinara podsticaja za osiguranje u poslednjih pet godina. Porastao je i zbir isplaćenih zahteva, sa 3311 u 2019, na 4396 u 2023. godini, zbirno 20 hiljada zahteva.
Za kakve se podsticaje poljoprivrednici mogu prijaviti, u kojim procentima i najvišim iznosima, može se naći u lokalnim javnim pozivima, ali je dostupnost ovih poziva problematična. Samo kod 6 opština i gradova su na zvaničnim sajtovima objavljeni i još uvek dostupni svi javni pozivi za 2021, 2022. i 2023. godinu. Kod 14 se mogu naći samo za jednu ili dve godine, dok se kod 25 opština ne može naći nijedan javni poziv.
Uslovi isplate podsticaja vrlo su različiti među opštinama i gradovima. Variraju od 10% do 60% premije osiguranja (najčešće 30% ili 40%), a maksimalni iznosi su između 15.000 i 300.000 dinara. Po pravilu, u onim opštinama koje osiguranje finansiraju sa nižim procentom, ili nižim maksimalnim iznosom, broj isplaćenih zahteva je znatno viši, obrnuto, tamo gde su visoki procenti i iznosi, broj isplaćenih zahteva je nizak.
Zaključci i preporuke
Uprkos državnim podsticajima sa dva nivoa vlasti, kojima se iznosi premije osiguranja mogu pokriti većim delom, a u nekim opštinama skoro u potpunosti, tržište osiguranja u poljoprivredi nedovoljno je razvijeno, poljoprivrednici nemaju poverenja, osiguranje doživljavaju kao nepotreban trošak i opredeljuju se za taktiku „valjda neće mene“.
Udruženja poljoprivrednika: Moraju znatno aktivnije tražiti svoje učešće u odlučivanju o godišnjim programima sprovođenja poljoprivredne politike u svojim opštinama, u izboru mera u okviru ovih programa, ne samo kada je u pitanju osiguranje u poljoprivredi, već i ostali podsticaji. Neophodno je da se udruženja poljoprivrednika iskažu potrebe za određenim merama, utiču da opštine koje do sada nisu podsticale osiguranje to počnu da čine, naročito u podrujima sa većim rizikom od nepogoda, da pregovaraju sa svojom opštinom i osiguravajućim društvima oko uslova osiguranja i iznosa dopunskih podsticaja za osiguranje.
Ministarstvo poljoprivrede: Na osnovu meteoroloških, mikroklimatskih i drugih podataka razraditi i javno objaviti objektivnu, zvaničnu državnu klasifikaciju rizika od nepogoda po područjima; razraditi modele za uvođenje obaveznog osiguranja za određene vrste poljoprivredne proizvodnje i rizike; više promovisati mere podsticaja osiguranja među poljoprivrednicima.
Metodologija istraživanja
Korišćena je metoda analize dokumenata. Zahtevom za pristup informacijama od javnog značaja traženi su dokumenti i podaci za period 2019–2024. godine:
Uprava za agrarna plaćanja: Realizacija subvencija u poljoprivredi iz republičkog budžeta, na osnovu Uredbe o raspodeli podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju. Ove podatke uporedili smo sa godišnjim izveštajima o stanju u poljoprivredi u Republici Srbiji, koji objavljuje Ministarstvo poljoprivrede.
Svih 145 opština i gradova: Godišnji programi mera za sprovođenje poljoprivredne politike i politike ruralnog razvoja, kao i izveštaji o realizaciji ovih programa. Pregledali smo sve postojeće programe i izveštaje. Takođe smo pregledali sve javne pozive za osiguranje, objavljene i još uvek dostupne na zvaničnim sajtovima opština i gradova.
Šta se može osigurati u poljoprivredi?
Kakvo je stanje na tržištu osiguranja, šta se može osigurati, pod kojim uslovima i kakva su iskustva, pokušali smo da sažmemo pregledom sajtova više osiguravajućih društava, u razgovoru sa njihovim zaposlenima i sa poljoprivrednicima.
Osnovno osiguranje useva i plodova najčešće obuhvata osiguranje od grada, požara i udara groma. Pored osnovnog, postoji i dopunsko osiguranje, koje obuhvata rizik od oluje i poplava, a u zavisnosti od osiguravajućeg društva još i rizik od prolećnog mraza (do određene faze cvetanja), gubitka semenskog kvaliteta, osiguranje stabla voćaka i čokota vinove loze (ne pokriva štetu na plodovima, već samo na drveću do faze rađanja ploda), useva i plodova posle žetve ili berbe, useva i plodova u staklenicima i plastenicima (ne računajući objekte, samo kulture u njima), rizik gubitka kvaliteta voća i grožđa.
U nekim osiguravajućim društvima se, međutim, zbog visokog rizika dopunsko osiguranje ne može dobiti bez odobrenja više pozicioniranih zaposlenih, dosta teško i za retko koji rizik. To značajno smanjuje broj osiguranja za rizike koji su nekim proizvođačima važni. Tako se najčešće usevi i zasadi osiguravaju samo od šteta sa malim rizikom, a teško se mogu osigurati od šteta koje se češće javljaju i važnije su za proizvodnju. Obično se dopunsko osiguranje odobrava velikim proizvođačima koji kod istog društva imaju još neko osiguranje (mašine, traktori, kuće, itd).
Suša je najčešći rizik u Srbiji, koji uzrokuje više od 70% štete u biljnoj proizvodnji. Da bi se priznala šteta zbog suše, prate se meteorološki podaci, ili se utvrđuje da je nedostatak vlažnosti u zemljištu ispod ugovorenog nivoa. Zbog velikog rizika i učestalosti, osiguravajuća društva nerado nude osiguranje od suše, kao dopunsko, za određene kulture i periodu godine.
Osiguravajuća društva prikupljaju višegodišnje podatke o štetama, i u zavisnosti od učestalosti nepogoda, opštine razvrstavaju u 10 klasa osetljivosti. Pripadnost nekoj klasi utiče na cenu osiguranja – u području sa većim rizikom, veća je premija osiguranja. Pitanje je da li je u tim slučajevima državni regres od 40% do 70% dovoljno atraktivan za proizvođače, da li opštine sa velikim rizikom uopšte imaju program poljoprivredne politike, da li kroz program dodatno finansiraju osiguranje i pod kojim uslovima.
Osnovno osiguranje životinja obuhvata rizik od uginuća, prinudnog klanja ili ubijanja zbog bolesti ili nesrećnog slučaja. Dopunsko osiguranje obuhvata gubitak teladi, gubitak plodnosti i repreduktivnih sposobnosti i mnoge druge rizike.
Osiguranje životinja veoma je zanimljivo iz ugla rešavanja problema sakupljanja i neškodljivog tretmana uginulih životinja. Značajan broj opština i gradova sada ove troškove plaća iz svog budžeta u znatnim iznosima. Preusmeravanjem sredstava u podsticaje za osiguranje, uvođenjem obaveze da troškove uklanjanja i tretmana uginule neosigurane životinje snosi njen vlasnik, u velikoj meri bi se povećao broj osiguranih životinja, što bi otvorilo prostor da se sa osiguravajućim društvima ispregovara da se uz nadoknadu štete zbog uginuća, nadoknade i troškovi tretmana leša životinje. Iako ovakav model nije primenjen u Srbiji, vidimo ga kao moguć i održiv.
Javni pozivi za subvencije uglavnom javno nedostupni
Od 564 miliona dinara podsticaja koje su opštine i gradovi zbirno isplatili u poslednjih 5 godina, kao i 20 hiljada isplaćenih zahteva, ubedljivo najviše i podsticaja i zahteva isplaćeno je iz budžeta grada Kraljeva, zbirno 158,8 miliona dinara sa više od 2600 zahteva. Na sajtu Kraljeva nema objavljenih javnih poziva, te nije dostupno u kom procentu i sa kolikim maksimalnim iznosima. Slede Ruma (32,8 miliona zbirno, bez dostupnih javnih poziva), zatim Lučani (29,9 miliona, jedan dostupan poziv), Trstenik (27,9 miliona, jedan poziv), Smederevo (27,8 miliona, jedan poziv), Pirot (24,3 miliona, jedan poziv), Niš (21,6 miliona, jedan poziv), Kragujevac (21,3 miliona, dva poziva) i Aleksandrovac (20,1 milion, sva tri poziva za period 2021–2023. dostupna na sajtu). Opštine koje isplaćuju najviše podsticaja imaju najmanju javnu dostupnost poziva.
Klimatske promene koje utiču na poljoprivrednu proizvodnju u Srbiji
Porast broja sušnih godina: Od početka 20. veka bilo je od 0 do 3 sušne godine u svakoj deceniji. Međutim, u 21. veku su sušne godine primetno češće – pet i više godina u deceniji. Očekuje se da će suše u budućnosti biti još češće.
Hirovitost vremena: U odnosu na ranije decenije beleži se povećanje neravnomernosti padavina – povećanje i broja dana bez padavina, ali i broja dana sa sve obilnijim padavinama (smenjuju se periodi suša sa poplavama).
Površina Srbije pogođena posledicama: U leto 2023. godine, u više od 60% opština zabeležene su poplave i bujične poplave. U periodu mart–avgust 2024. godine, oko 92% površine Srbije bilo je pogođeno ekstremnom sušom.
* Tekst je nastao u okviru projekta „EU Resurs centar za civilno društvo u Srbiji“ uz podršku Evropske unije. Za njegovu sadržinu odgovorna je isključivo organizacija Ekološki centar „Stanište“ i ona nužno ne odražava stavove Evropske unije.
