U poslednjih 11 godina (period 2014–2024), opštine i gradovi u AP Vojvodini, zbirno su u podizanje vetrozaštitnih pojaseva uložili malo manje od 370 miliona dinara. To je samo 2% od ukupnog iznosa novca koji je potrošen kroz lokalne programe zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta.
Retko koja opština u Vojvodini sprovodi i finansira ovu meru, a i one koje to čine, ne trude se previše. Prosečno tek svaka peta od 45 opština novac od zakupa zemljišta ulaže u vetrozaštitne pojaseve. U celom periodu, najčešće sporadično, to je činilo 23 opštine i grada, dok 22 TO NIKADA NISU URADILE. Najviše opština je sadilo pojaseve 2017. godine, njih 15, ili trećina, a najmanje 2022. godine, TEK NjIH 7, ILI OKO 15%.
Po podacima do kojih se može doći, u AP Vojvodini je polovinom prošle decenije postojalo samo oko 730 hektara vanšumskog zelenila. Od toga je oko 450 hektara zaštitnih pojaseva i zasada, ali je samo oko 40% bilo očuvano, dok je ostalo proređeno, zapušteno, ili degradirano. Verovatno je sadašnje stanje još nepovoljnije.
„Nepostojanje poljozaštitnih pojaseva, zaštitnog i vanšumskog zelenila“ – visoko je rangirana razvojna slabost u Regionalnom prostornom planu AP Vojvodine za period 2011–2020. U istom dokumentu, da bi se stanje poboljšalo, planirano je „osnivanje zaštitnih pojaseva na 800 kilometara godišnje“. U dostupnim dokumentima nema podataka o tome koliko je od planiranog tačno ostvareno, ali rezultati našeg istraživanja ukazuju na to da je urađeno vrlo malo.
Pančevo i Sombor uložili više nego sve ostale opštine zajedno
Pozitivni primeri su gradovi Pančevo i Sombor. Jedino je Pančevo tokom celog perioda od 11 godina, u svakoj godini imalo meru podizanja vetrozaštitnih pojaseva, zbirno uloživši u nju 140 miliona dinara. Sledeći je Sombor, koji je za 10 godina uložio 53 miliona dinara. Tako su ova dva grada uložila 193 miliona dinara, što je 52% od 370 miliona koliko su sve opštine uložile zajedno.
Vrlo redovna ulaganja, po devet godina, imali su Kikinda (38,5 miliona dinara zbirno) i Kanjiža (6,3 miliona dinara). Bačka Topola je za 8 godina uložila 16,3 miliona dinara, a Senta za 7 godina 10,3 miliona dinara. Kada je ova mera bila finansirana, najčešće (u 10 opština) to se činilo samo u jednoj, dve, ili tri od 11 godina.
I na kraju, 22 opštine i grada nikada u poslednjih 11 godina nisu sprovodili, ni finansirali podizanje vetrozačtitnih pojaseva. Naročito je važno istaći da najveći broj lokalnih samuprava iz južnog i srednjeg Banata, koje su najizloženije nepovoljnom uticaju vetra, nikada ne ulažu u podizanje pojaseva.
Zanemarivanje vetrozaštite na delu i kroz brojke
Pored sve manjeg broja opština i gradova koje podižu pojaseve, u ovu meru se ulaže i sve manje novca. Najviše je uloženo u 2015. godini – 72,8 miliona dinara zbirno za sve opštine i gradove, najmanje u 2023. godini – 16,3 MILIONA DINARA.
Sve je manji i postotak novca koji se ulaže u podizanje vetrozaštitnih pojaseva, u odnosu na iznose kojima se finansiraju ostale mere zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta. U 2016. godini, u vetrozaštitu je uloženo 3,4% od ukupnog iznosa za sve mere, dok je u 2023. ULOŽENO 0,95%. To ukazuje da je na delu sistemsko zanemarivanje podizanja vetrozaštitnih pojaseva.
Pokrajina ne finansira podizanje vetrozaštitnih pojaseva
Po izveštajima o sprovođenju pokrajinskog programa zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, AP Vojvodina nije finansirala podizanje ovih pojaseva u periodu 2014–2024, niti je raspisivala takve konkurse.
U AP Vojvodini su, takođe, poslednjih godina značajno opali iznosi uloženi u mere zaštite i uređenja, a znatno porasli za mere korišćenja poljoprivrednog zemljišta. U 2015. godini, mere korišćenja zemljišta činile su 25% od ukupnih izdataka, da bi u periodu 2017–2022. na ove mere trošeno između 42% i 48%. Najviše za izgradnju, rekonstrukciju i nabavku opreme za navodnjavanje, proizvodnju u plastenicima, zaštitu voćnjaka i vinograda od vremenskih nepogoda. Korisnici su poljoprivredna gazdinstva. Ne sporeći značaj ovih mera, ipak se radi o ulaganju u privatnu imovinu malog broja korisnika, a ne u javni interes.
Konkursi Ministarstva zaštite životne sredine
Ministarstvo zaštite životne sredine raspisuje javne konkurse za pošumljavanje degradiranih površina, zaštićenih područja prirode, gradskih parkova, javnih površina i podizanje vetrozaštitnih pojaseva. U periodu 2022–2024, dodeljena su sredstva i opštinama i gradovima u AP Vojvodini, između ostalog i za vetrozaštitne pojaseve. Podržano je između 15 i 18 opština i gradova godišnje, sa između 46 i 84 miliona dinara, zbirno za sve mere i sve opštine i gradove.
Ne dovodeći u pitanje važnost inicijative Ministarstva da doprinese unapređenju stanja, značajan deo podržanih aktivnosti je, ipak, u nadležnosti Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, jer se radi o merama razvoja proizvodnih funkcija šuma i upravljanja zemljištem.
PREGLED IZNOSA NOVCA za podizanje vetrozaštitnih pojaseva za svaku lokalnu samoupravu u AP Vojvodini i svaku godinu u periodu 2014–2024.
Preporuke:
• Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo: Potrebno je da AP Vojvodina sufinansira podizanje vetrozaštitnih pojaseva. U pokrajinski program zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta treba uvrstiti sufinansiranje prvo izrade višegodišnjih planova podizanja vetrozaštitnih pojaseva, a zatim i sufinansiranje njihovog podizanja, u značajnim iznosima. Ovo bi se ostvarilo kroz konkurse za opštine i gradove. Težište politike moralo bi biti sprovođenje mera od opšteg interesa – povećati ulaganje u mere zaštite i uređenja, a smanjiti za mere korišćenja zemljišta.
• Ministarstvo zaštite životne sredine: Potrebno je da se prvo u praksi primeni ono što je Zakonom o šumama i Zakonom o zaštiti prirode već propisano, a to je da u zaštićenim područjima prirode prioritet imaju ekološke i zaštitne, a ne proizvodna funkcija šuma, koja se ogleda u intenzivnoj komercijalnoj seči. Takođe i Zakonom o ministarstvima detaljnije opisati i bolje razdvojiti nadležnosti između životne sredine i poljoprivrede.
Metodologija istraživanja
U istraživanju je korišćena metoda analize dokumenata. Od državnih organa, zahtevom za pristup informacijama od javnog značaja, traženi su sledeći dokumenti i podaci:
• Godišnji izveštaj o realizaciji programa zaštite uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta za svih 45 opština i gradova u AP Vojvodini, u periodu 2014–2024. godine. Opštine i gradovi dužni su da Ministarstvu poljoprivrede dostave ove izveštaje do 31. januara, za prethodnu godinu, te smo ih tražili od svih opština i gradova, kao i od Uprave za poljoprivredno zemljište. Za 445 izveštaja utvrdili smo da postoje, dok smo za 50 dobili potvrdu od opština/ gradova da nisu izrađeni ili da ne postoje. Tokom istraživanja pregledali smo sve postojeće izveštaje.
• Odluke o dodeli sredstava po javnom konkursu za projekte pošumljavanja, za period 2022–2024, dostupne na sajtu Ministarstva zaštite životne sredine.
Šta u vezi vetrozaštitnih pojaseva propisuje novi prostorni plan Vojvodine?
U nacrtu novog Regionalnog prostornog plana AP Vojvodine za period 2021–2035, koji još uvek nije usvojen, nisu predstavljeni podaci o tome šta je sprovedeno u prethodnom periodu, niti trenutno stanje, a novi ciljevi nisu brojčano iskazani. U nacrtu plana se kao važna razvojna slabost opet navodi „nedostatak vetrozaštitnih pojaseva koji bi umanjili efekte eolske erozije“. Takođe se „finansijski podsticaji vlasnika poljoprivrednih parcela da podižu drvorede ili vetrozaštitne pojaseve na svojim parcelama“ navodi kao jedan od preduslova za dostizanje optimalne šumovitosti.
U okviru Plana zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, jedan od ciljeva je „uspostavljanje ekološki optimalnih odnosa između poljoprivrednih i šumskih površina u cilju zaštite ravničarskih predela od dezertifikacije (izgradnja vetrozaštitnih pojasa)“, a jedan od operativnih ciljeva je „povećati površine pod šumama i zaštitnim pojasevima drveća (poljozaštitni i vetrozaštitni pojasevi i drugi oblici podizanja zelenila)“.
Zaključujemo da određeni planovi po pitanju vetrozaštitnih pojaseva postoje, ali nisu precizno brojčano iskazani, a ni dokument koji ove planove propisuje nije usvojen.
Koje mere na poljoprivrednom zemljištu su propisane?
Zakonom o poljoprivrednom zemljištu je propisano da se novac od zakupa državnog zemljišta ulaže u mere zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, kroz godišnje programe, koje usvajaju Vlada Srbije, Skupština AP Vojvodine i skupštine opština i gradova. Propisane su i mere koje se mogu sprovoditi.
Mere zaštite su opremanje poljočuvarske i protivgradne službe, protiverozivne mere, podizanje vetrozaštitnih pojaseva, zaštita od poljske štete, kontrola plodnosti zemljišta, biološka rekultivacija… U mere uređenja spadaju komasacija, dobrovoljno grupisanje parcela, odvodnjavanje i navodnjavanje, uređenje atarskih puteva, pretvaranje neobradivog zemljišta u obradivo, poboljšanje kvaliteta obradivog zemljišta, melioracija. Lokalne samouprave još mogu da ulažu u studijsko–istraživačke radove.
Odnos poljoprivrede i zaštite životne sredine
Da bismo imali održivu poljoprivredu, posebnu pažnju treba posvetiti odnosu i međusobnom uticaju poljoprivrede i životne sredine. Zato naročito treba pratiti mere na poljoprivrednom zemljištu koje su povezane sa zaštitom životne sredine. Takve mere su podizanje vetrozaštitnih pojaseva, kontrola kvaliteta i plodnosti zemljišta, ali, šire posmatrano, i komasacija. Za ovo istraživanje odabrali smo analizu podizanja vetrozaštitnih pojaseva, a u narednom periodu ispitaćemo i druge navedene mere.
* Tekst je nastao u okviru projekta „EU Resurs centar za civilno društvo u Srbiji“ uz podršku Evropske unije. Za njegovu sadržinu odgovorna je isključivo organizacija Ekološki centar „Stanište“ i ona nužno ne odražava stavove Evropske unije.
